De omstandigheden in de toneelwereld zijn in de jaren dertig zo erbarmelijk, dat de artiesten steen en been klagen. Voor sommigen is het zelfs reden om er de brui aan te geven. Zoals Nel Stants, na elf jaar grote rollen te hebben gespeeld in het gezelschap van Eduard Verkade, stopt ze. Op haar hoogtepunt, net 32 jaar oud.

Nel is het spuugzat en als het aan haar ligt, is het afscheid voorgoed. ‘Dit laatste jaar’, vertelt zij ons, ‘was verschrikkelijk. Het was een ellendig toneelseizoen. Verbrokkeling. Onenigheid. Naijver. En tenslotte: een sterk verminderde gage, waar je dan maar de goede moed, de nodige ambitie bij moet zien te bewaren.’

Bij het publiek slaat dit in 1932 in als een bom. Want Nel Stants is de afgelopen jaren een grote naam geworden binnen het Nederlandse toneel. Gevierd, maar ook verguisd. Een jonge, eigenzinnige diva. Onder collega’s is de verrassing misschien minder groot, want al vaker heeft Nel gezinspeeld op een vertrek.

Zo komt er een einde aan de korte, maar heftige loopbaan van Nel Stants, ofwel Pietje Schreijnders uit Tiel. Die amper achttien jaar oud is als ze naar de grote stad trekt om een nieuw leven te beginnen. Daar hoort ook een artiestennaam bij, die beter past bij haar ambitie om een ster te worden. Ze doet toelatingsexamen voor de Toneelschool en trekt daar gelijk de aandacht van niet de minste: de beroemde acteur en regisseur Eduard Verkade.

Hoewel ze de toelatingscommissie niet weet te overtuigen van haar talenten, maakt ze wel een diepe indruk op Verkade, die een lans voor haar breekt en er hoogstpersoonlijk voor zorgt dat ze toch een plek krijgt. ‘Ik zag meteen dat hier een aparte persoonlijkheid stond’, herinnert hij zich. ‘Haar antwoorden op de vragen die ze van de commissie kreeg, getuigden van een hooghartige zelfstandigheid, zonder ook maar een zweem van brutaal te zijn.’ Op aandringen van Verkade krijgt ze een proeftijd van drie maanden. ‘En de deuren naar het toneel stonden open voor Nel Stants.’

Ik zag meteen dat hier een aparte persoonlijkheid stond

Eduard Verkade

Deze interventie schept een bijzondere en levenslange band met de beroemde acteur en regisseur, die haar inlijft zodra ze de opleiding heeft afgerond. Eerst in kleine rollen, maar al snel volgt het grote podium. Mede door de overredingskracht van de actrice zelf, die ‘de kruimels’ gauw zat is en dat voortdurend laat weten. ‘Als ik niet méér voldoening vind, geef ik er de brui aan’, dreigt ze herhaaldelijk richting Verkade. 

De grote kans komt als de regisseur het stuk ‘Waarom trouwen?’ brengt en hij niet tevreden is over de invulling die de gekozen hoofdrolspeelster eraan geeft. ‘Zie jij kans die rol te spelen, Nel?’, vraagt hij. En zij antwoordt: ‘Oh ja, mag ik de eerste acte mee naar huis, dan kunt u morgen zien wat ik er van terecht breng.’ De volgende ochtend blijkt het een schot in de roos en Nel Stants heeft haar eerste hoofdrol te pakken.

Met Johan de Meester (links) en leermeester Eduard Verkade (rechts). Collectie TheaterSentiment

Waarom? Regisseur Verkade hangt naar puurheid. Hij wil minder afstand tussen toneel en publiek, tussen schijn en werkelijkheid, zoals die de decennia daarvoor zo gewoon was. Weg van het bombastische toneel. Hij maakt zelfs af en toe gebruik van amateurs om dat doel te bereiken. Nel Stants is in die zin de perfecte match voor hem. Een overtuigende actrice, een mooie en imponerende vrouw om te zien. Modieus, eigentijds, maar in alles echt.

Getimbreerde stem

Dat beaamt toneelcriticus Jouke Broer Schuil, die met verrukking naar Stants in haar eerste hoofdrol heeft gekeken. ‘Haar spel is van een natuurlijke distinctie, zoals wij op het toneel slechts weinig zien. En daarbij toch vol gloed en spontaan. Hoe voornaam en mooi zijn haar standen, hoe warm klinkt steeds haar donker getimbreerde stem. Het samenspel tussen Nel Stants en tegenspeler Johan de Meester schenkt een voortdurend genot. Zij beiden ontroeren door hun jeugd en hun menselijkheid.’ 

Het brengt de carrière van Nel in een stroomversnelling. De jaren daarna schittert ze in grote rollen. Onder meer in ‘Hedda Gabler’ van Henrik Ibsen, ‘Hamlet’ van Shakespeare en zelfs in een mannenrol als luitenant Raleigh in ‘De Grote Reis’. Rollen waarvoor ze veel waardering krijgt van publiek en pers. Haar grootste triomf beleeft ze echter in ‘Saint Joanne’ van George Bernard Shaw. De rol van Jeanne d’Arc speelt ze meerdere seizoenen. Het blijkt haar definitieve doorbraak en verankert haar naam tussen de grote Nederlandse actrices.

Links als Bob in ‘Tussen 8 en 12’. Rechts als Prins Willem. Collectie TheaterSentiment

Verkade steekt hiermee behoorlijk zijn nek uit. De hoofdrol die Stants krijgt is een felbegeerde. Op allerlei manieren proberen andere actrices de regisseur ertoe te bewegen hun die rol te geven. Ze bellen hem, nodigen hem uit voor kopjes koffie, maar hij gunt hem aan Stants. Dat is maar goed ook, want achteraf concludeert hij meermalen dat zij de beste Joanne is die het toneel heeft voortgebracht, ook internationaal.

‘Nel Stants heeft al de uiterlijke kracht, die bij de boerendochter uit Lotharingen past, zonder te mannelijk te zijn’, legt hij uit. ‘Zij heeft een warme en zwoele stem, die sterk ontroeren kan. Zij weet wat ’t leven op het land betekent, wat armoede, wat onafhankelijkheid en wat een roeping is. En is dat alles niet wat Shaw in zijn meesterwerk eist van de actrice die Joanne speelt?’

Men voelde dat zij niet de diva was die Verkade al in haar zag

J.B. Schuil

Het onbegrensde vertrouwen van de nestor Verkade in de jonge actrice zorgt niet alleen voor successen. Zo analyseert toneelcriticus Schuil achteraf dat sommige rollen die ze toebedeeld heeft gekregen, net iets te hoog gegrepen zijn voor de jonge actrice. ‘Men voelde dan al te duidelijk, dat zij nog niet de diva was, die Verkade reeds in haar zag. Het was dan ook begrijpelijk, dat enkele actrices, die over meer ervaring beschikten, zich gepasseerd en verongelijkt achtten.’ Daardoor krijgt Stants het soms zwaar te verduren, van jaloerse collega’s en critici.

Pagina’s uit het afscheidsboek voor Nel Stants. Collectie TheaterSentiment

Nel kan er overigens zelf ook wat van. Volgens haar is er in de Nederlandse toneelwereld sprake van onkunde en chaos. Ze klaagt in de pers dat de Nederlandse actrices bitter weinig om het uiterlijk geven. ‘Er zijn wel enkele uitzonderingen, maar het merendeel? Zij schromen niet om met bemodderde schoenen het toneel op te lopen. Zij letten niet op wat zij wèl en wat zij niet kunnen hebben.’

Nel lijdt het meest onder de erbarmelijke omstandigheden, want toneelspelen is in die jaren keihard werken. Het moet wel een roeping zijn, want voor het geld hoef je het niet te doen. Gages zijn afhankelijk van het aantal bezoekers en in de crisisjaren zijn volle zalen lastiger te realiseren dan ooit. Om het publiek te blijven verrassen is de doorlooptijd hoog. Er worden om de paar weken nieuwe stukken gespeeld, dus veel studeren, weinig repetitietijd, veel reizen en meerdere voorstellingen op een dag spelen.

Nel Stants als de hoer in ‘Bella’ (links) en in haar glansrol als ‘Saint Joanne’ (rechts). Collectie TheaterSentiment

Dan is er nog een van haar laatste grote rollen, als de hoer in het stuk ‘Maya’ van Simon Cantillon. ‘De manier waarop het grote publiek op dit stuk reageerde, was voor mij een hel’, bekent ze. ‘Avonden lang, als de schouwburg goed bezet was, werd er door de opgeschoten jongelui, die de rijen vulden, gegild van het lachen. Dit is erg, héél erg. Ik snap ook wel, dat een behoorlijke moeder haar dochter niet meeneemt naar een dergelijk stuk, maar het is toch de moeite waard voor hen, die de misère van zo’n vrouw proberen te begrijpen.’ 

Zoals gezegd, ze heeft al eerder laten doorschemeren dat ze wil stoppen, maar in 1932 geeft de liefde het laatste zetje. Na een mislukt huwelijk van enkele maanden met een kunsthandelaar, valt ze in 1932 voor een Fransman. ’Ik ga in Parijs hertrouwen’, zegt ze in een interview. ‘Ik ben nu doodmoe van al de ellende, die het laatste jaar op mij af is gestormd. Ik ga nu huisvrouw worden, als ik straks ergens aan de rand van Parijs mijn woning heb, hoop ik dat het mij allemaal heel gelukkig zal maken.’

Afscheidsvoorstelling

Voor haar afscheidsvoorstelling kiest ze de rol van toneelspeelster in Ferenc Molnárs ‘De Gardeluitenant’. Een rol die ze al eerder heeft gespeeld, maar met minder succes. Nu, jaren later en rijper als actrice, neemt ze revanche. Dit maakt het afscheid nog wranger voor haar fans. Toch wordt het vertrek uitbundig gevierd met mooie toespraken en bloemenhuldes. Verkade en zijn gezelschap maken een prachtig afscheidsboek, met daarin alle hoogtepunten in haar loopbaan. 

Zelfs dat kan Nel niet verleiden om te blijven en ze vertrekt naar Frankrijk. Maar niet voor lang, want het huwelijk in Parijs gaat uiteindelijk niet door en Nel keert enkele maanden later terug naar Nederland. In toneelspelen heeft ze dan nog steeds geen zin. Wel komt ze nog even in het nieuws doordat ze failliet wordt verklaard, maar dat weet ze met succes aan te vechten. In 1937 trouwt ze uiteindelijk met een invloedrijke zakenman en wordt ze huisvrouw.

Nel Stants getekend door Antoon van Welie (links), de titelpagina van het afscheidsboek. Collectie TheaterSentiment

Het resolute besluit van Nel wordt over het algemeen als een drama beschouwd. Zo schrijft criticus Schuil: ‘Voor ons toneel, dat waarlijk niet zo rijk is aan talentvolle actrices, betekent dat een werkelijk verlies, een verlies, dat wij eerst in zijn volle grootte zullen voelen, wanneer zij ons heeft verlaten. Want wij zullen in de toekomst dikwijls zeggen: Hoe jammer, dat Nel Stants niet meer in ons land is. Wat zou dit een prachtige rol voor haar zijn geweest!’

Nel Stants vergeten blijkt inderdaad moeilijk. Geregeld verschijnt ze nog in de kranten, als ze jubileumvoorstellingen bezoekt van collega’s, zoals die van Marie van Westerhoven. Telkens wordt er dan met enige weemoed gerefereerd aan de kortstondige loopbaan van Nel Stants en de leegte die ze achterlaat, precies zoals Schuil heeft voorspeld. Het kan haar niet verleiden terug te keren en ook filmrollen slaat ze af. Pas na de oorlog verandert dat en staat ze nog enkele keren op het podium voor een gastrol. Een volledige terugkeer blijft uit.

Je zou denken dat het voor de nestor Verkade een bittere pil geweest moet zijn, dat na twaalf turbulente jaren, zijn protégée Nel Stant het podium vaarwel zegt en hem in de steek laat. Maar toch, misschien is er niemand die Nel Stants zo goed begrijpt als hij, de man die als eerste haar weergaloze talent zag.  Als een trotse en inlevende toneelvader, wijdt hij er bij haar afscheid treffende woorden aan:

‘Toch is het goed dat Nel vertrekt. Ze heeft te veel bereikt in korte tijd. Het leven zelf eist haar nu op en ook wanneer dat maar schijn of slechts tijdelijk mocht blijken, dan nog is het goed dat Nel een tijd niet meer speelt. Het vruchtbaarste land ligt soms een tijdvak braak om dan opnieuw vruchtbaar te kunnen zijn.’

Bronnen: Afscheidsboek Nel Stants, met teksten van onder meer Eduard Verkade. Collectie TheaterSentiment. Krantenartikelen uit Delpher.