Roosje schrijft geschiedenis
Het ene moment schittert ze op de planken, het volgende moment schrijft ze luchtvaartgeschiedenis. Revueartiest Roosje Köhler onderneemt in 1930 een hachelijke reis van Batavia naar Amsterdam om op tijd te zijn voor een nieuwe revue. Daarmee wordt ze de eerste Nederlandse vrouw die per vliegtuig de reis maakt van Nederlands-Indië naar Nederland.
Een late voorjaarsavond op Schiphol
Het is 5 juni 1930, een late voorjaarsavond op Schiphol. Het asfalt glanst in het schijnsel van de lampen, terwijl de wind speelt met de linten aan bloemstukken. Fotografen stellen hun toestellen scherp. Vertegenwoordigers van de KLM staan in uniform klaar, terwijl leden van het huldigingscomité fluisterend overleggen.
Gesigneerde prent uit de collectie Hollmann. Collectie TheaterSentiment
In de nachtelijke verte klinkt het gebrom van een motor. Het toestel nadert. Daar is ze eindelijk: Roosje Köhler–Van Gelder, de bekende revueartieste die vandaag geschiedenis schrijft. Ze is de eerste Nederlandse vrouw die per KLM-vliegtuig de tocht van Batavia naar Nederland heeft gemaakt. De spanning is voelbaar; bewondering hangt als een onzichtbaar gordijn in de lucht.
De reis begint in Batavia
Het verhaal begint een week eerder in Batavia, waar Roosje al maanden op tournee is met het gezelschap van Anton Verheyen. Geboren als Roosje van Gelder, een Vlaamse actrice, groeit ze op in Nederland en maakt ze naam in de revues van Henri ter Hall. Tijdens haar tijd bij Ter Hall ontmoet ze haar echtgenoot Johan Köhler, zakelijk leider van het gezelschap.
Wanneer Henri ter Hall eind 1928 zijn revuegezelschap opdoekt, moet het echtpaar op zoek naar nieuw werk. Roosje sluit zich aan bij Verheyen en vertrekt naar Indië, terwijl Johan in Nederland samen met tekstschrijver Rido werkt aan een nieuwe revue. In mei 1930 ontvangt Roosje een telegram: ze moet eind juni terug zijn in Nederland om de hoofdrol te spelen in ‘Hallo hierheen!’.
De keuze: boot of vliegtuig?
Een probleem: de gebruikelijke reis per boot zou haar pas op 20 juli in Nederland brengen, te laat voor de repetities. Er is maar één oplossing: vliegen. Op 29 mei vertrekt een postvliegtuig vanuit Batavia richting Schiphol, met een aankomst gepland een week later.
Vliegen is in die tijd echter een gevaarlijke onderneming. Pas in 1924 vindt de eerste intercontinentale vlucht tussen Batavia en Amsterdam plaats. Nog nooit eerder heeft een vrouwelijke passagier deze reis gemaakt. Roosje Köhler zou de eerste zijn en daarmee dus geschiedenis schrijven.
Aarzelingen en voorbereidingen
Aanvankelijk aarzelt de KLM-directie. Hoewel het vooruitstrevend lijkt een bekende artieste aan boord te hebben, maakt gezagvoerder Tepas zich zorgen. Hoe zou een vrouw reageren op de fysieke en medische uitdagingen van zo’n lange reis? Na overleg met een arts, die geen bezwaren ziet, wordt besloten dat Roosje mag meevliegen.
Zodra Johan Köhler het verschuldigde passagegeld heeft gestort, wordt er nog een laatste voorwaarde gesteld: mevrouw Köhler mag alleen mee als er niet te veel post is, vanwege het toelaatbare gewicht. Gelukkig blijkt er voldoende ruimte. En dus, op 29 mei om 07.35 uur in de ochtend, vertrekt de P.H.A.F.S. van de KLM vanaf Batavia, met als enige passagier een moedige artieste.
De vlucht gaat via Palembang en Medan, en vervolgens zal het toestel in de dagen erna tal van tussenstops maken. Terwijl Roosje over oceanen, rivieren en woestijnen zweeft, leeft Nederland intens mee. De vlucht van Köhler wordt gezien als heldendaad en er wordt in allerijl een huldigingscomité gevormd met notabelen om Roosje de ontvangst te geven die bij een heldhaftige ontdekkingsreiziger past.
Schiphol wacht gespannen af
Op de avond van 5 juni verzamelen vrienden, familie en bewonderaars zich op Schiphol. Onder hen zijn bekende namen uit de theaterwereld, zoals Henri ter Hall, de producent die Roosje’s carrière lanceerde, en andere artiesten als Sophie Köhler–Van Dijk en Stella Fontaine. Ook Albert Plesman, de oprichter van de KLM, is aanwezig.
Rond half twaalf klinkt eindelijk het gegrom van de naderende motoren. Om 23.40 uur raakt het vliegtuig de grond. Roosje Köhler is gearriveerd, de eerste vrouw die de lange en uitdagende reis van Indië naar Nederland per vliegtuig heeft voltooid.
Een heldhaftige ontvangst
Het applaus barst los wanneer Roosje uit het vliegtuig stapt. Albert Plesman prijst haar moed in een korte toespraak. ‘U heeft bewezen dat vrouwen net zo goed bestand zijn tegen de uitdagingen van moderne technologie en verre reizen,’ zegt hij. Roosje glimlacht en antwoordt bescheiden: ‘Ik heb geen moment angst gevoeld. In de piloten had ik het volste vertrouwen.’
Roosje Köhler. Links in 1939. Rechts in de jaren 1950. Gesigneerde foto’s uit de collectie van TheaterSentiment
De ontvangst wordt gevolgd door een intieme viering in het Carlton Hotel in Amsterdam, waar bloemstukken en muziek de feestelijke sfeer versterken. Sprekers herinneren zich Roosjes vroege jaren in het theater. Henri ter Hall vertelt hoe ze als jong meisje uit Vlaanderen naar Den Haag kwam, verlegen en onbekend met de stad. Het publiek juicht wanneer hij haar lof toezwaait.
Internationale erkenning
Een van de hoogtepunten van de avond is een telegram van de Franse ster Mistinguett: ‘Aanvaard mijn bewondering en sympathie voor de door u getoonde moed’. Het publiek luistert ademloos. Deze groet uit Parijs, van de koningin van de variété, onderstreept het internationale belang van Roosjes prestatie.
Johan Köhler en Bob Peters, druk doende met de laatste voorbereidingen van ‘Hallo hierheen!’, zien deze onverwachte publiciteitsgolf met genoegen aan. Een wakkere journalist vraagt of het vliegavontuur van de hoofdrolspeelster ook in de revue zal worden verwerkt. Johan knikt: ‘Daar kunt u zeker van zijn.’ Hij glimlacht en stelt zich al voor hoe Roosje straks, tussen zang en dans, een luchtig knipoogje maakt naar haar eigen heroïsche reis door de wolken.
Roosje Köhler: artiest én luchtvaartpionier
Roosje Köhler is meer dan een revueartieste; ze wordt een symbool van vooruitgang en durf. Met haar reis schrijft ze niet alleen luchtvaartgeschiedenis, maar inspireert ze vrouwen in een tijdperk waarin de mogelijkheden voor hen vaak beperkt zijn. Haar verhaal verdient een plek in zowel de theater- als luchtvaartgeschiedenis, als een tijdloos bewijs van doorzettingsvermogen en de drang om grenzen te verleggen.